O’zbekistonda va dunyoda iqtisodiyotning keyingi eng muhim asarlari IPO (IPO) kompaniyalarning (hisobralarining) qismi bo’lishdir. Joriy yilning ikkinchi yarmida – 2019 yildan beri – bir nechta katta kompaniyalar o’zining IPO sotishlarini amalga oshirdilar. Ammo yangi statistika, bu yilda IPO hajmi nisbatan past darajada tushdi.
Foizga qaraganda, 2019 yildagi IPO hajmi 2020 yilning uchun nisbatan kamaydi. Bu 2019 yilda o’rtacha foizda 500 ta kompaniyalar IPO qilgan bo’lsa, 2020 yilningning oxirida bu son ko’proq 200 ga pasaydi. Bunday pastlashishiga bir nechta xususiy sabablarni ko’rib chiqish mumkin.
Birinchidan, pandemiyaning barcha dunyo bo’ylab murakkab sharohlanganligi korxona boshqaruvchilarining bu huquqiy bo’zorlarni bajarishga xarakterga ega emasligi bilan bog’liq. Shartnoma talabi yomonlashib ketgan bo’lsa-da, kompaniyalar kambag’al qonunlar bilan ta’minlanadi. Bu esa kompaniyalar uchun yangi moliya resurslarini qidirishni osonlashtiradi.
Yangiliklar
Bilan 2019-yildan beri Global IPO hajmi eng past darajaga tushgan, bu yangiliklar qo’shimcha tasdiqlangan. Nisbatan kamayib ketgan discount va inqirozlar bilan birga kelayotgan.
Bu, eng so’nggi 9 yildan beri Global IPO hajmi eng past darajaga tushgan. Kompaniya aksiyalarining qimmati esa qisqartib ketgan.
IPO (Initial Public Offering) kompaniya aksiyalarining birinchi joynashi hisoblanadi. Bunday ozishga murojaat qiluvchi kompaniya bozordagi aksiyalarini umumij investitorlarga sotish qiyinchilik qilishi mumkin.
– Uzluksiz inqirozlar bilan IPO hajmi kamayib ketdi
IPO (Initial Public Offering) kompaniya aksiyalarining birinchi joynashi bo’lgan xissasi.
2019-yildan beri Global IPO hajmi eng past darajaga tushdi. Lekin oxir-oxiriga, uzluksiz inqirozlar bilan, bu hajmda pasayish kuzatilib boradi.
Tahlilchilar uchun bu natijalar notanish. Ular IPO hajmi bilan kompaniya aksiyalarining qimmatini solishtirmoqda. Kompaniya aksiyalarining qimmati qisqartib ketganda, ushbu rejimdagi kapital sotilganliklar qutisining kengayishi, shuningdek, yangi investitsiyalar daromadini talab qiladi.
Oxirgi yillarda uzluksiz inqirozlar bilan yana bir qancha kompaniyalar IPO jarayoniga keladilar. Bu inqirozlar, birinchi navbatda, yozuvniklar tomonidan sharhlangan ko’p tomondan ko’ra, tinchlik uchun naqad yetkazishlardan ham o’tkinch gozalashdiradi.
Bu kabi inqirozlar zarur foydalanuvchilarga va eksportni oshirishni istagan kushimcha ma’lumotlarni taqdim etish orqali IPO jarayonini to’liq izohnama bilan muvaffaqiyatli tasavvur qilish imkonini beradi.
Shu sababli, uzluksiz inqirozlar bilan IPO hajmi kamayib ketdi va bu hollarda kompaniya aksiyalari qimmatini yo’qotib ketishi mumkin.
Kompaniya aksiyalarining qiymati qisqartib ketgan
IPO hajmi o’sishiga qarama-qarshi, kompaniya aksiyalarining qimmati bir necha sabablarga bog’liq ravishda qisqartib ketgan edi. Bu sabablardan biri xalkaro moliya bozorida uzoq muddat mobaynida davom etayotgan pasayish va nisbatan kam forsin kechirganliklar bo’lishi mumkin.
Kompaniya birinchi joynashining davri erkinlik va rivojlanish davomida kompaniya aksiyalarining qimmati nisbatan yuqori bo’ladi. Bu esa aktsiyalarning sotishining o’zgarishini, potensial investorlar uchun ko’pjonalashtirish, aniqroq investitsiya rejalashtirishga imkon beradi.
| O’zbekiston kompaniyalarining birinchi joynashi | Qimmati (milyardlar marta) |
|---|---|
| Toshkent Elektr Ta’mir Zavodi | 2.1 |
| Uzmetkombinat | 1.8 |
| Uzbektelekom | 1.6 |
Shunaqa ko’rinishda, kompaniya aksiyalarining qiymati qisqartib ketganda, kompaniya hajmi bilan bo’g’liq bo’lmagan, balki bozorda tovelanuvchi omillar yuzasidan amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, boshqa sanoat sohalarida bozorda konkurensiyada tushishi ham aktsiyalarning qimmatini pasayishga olib kelishi mumkin. Shuningdek, xalkaro moliyaviy muammolar ham kompaniya aksiyalarining qiymatini tushirishga olib kelishi mumkin.
IPO – birinchi joynashuv va kompaniya aksiyalarining qimmati
IPO jarayoni kompaniyani qo’shimcha mablag’lar bilan ta’minlashga yordam beradi va kompaniya aktsiyalarini jismoniy shaxslarga sotish orqali kapitalni tiklashga imkon beradi. Bu jarayon kompaniyadagi numushdor aktsiyalar qisqartib chiqarilishi bilan amalga oshiriladi.
IPO jarayonida kompaniya qimmatli qog’ozlar bozorini ochish, xalkaro kapitalni jalb qilish va investorlarga kompaniyaga xissiyat berish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu jarayon bilan kompaniya o’zini raqobatbardoshligini oshiradi va rivojlanishining keyingi bosqichiga o’tishga imkon beradi.
IPO jarayoni bilan kompaniyalar qimmatli qog’ozlar bozorida ishtirok etishlari orqali kapitalni tiklashadi. Bu esa kompaniya uchun yaroqli moliyaviy resurslarni ta’minlashga imkon beradi va takliflarini kengaytirishga olib keladi. Buning natijasida kompaniya o’zini rivojlantirish, yangi tashkilotlar yaratish va rivojlanishni sezganidan boshkarish uchun qulay mablag’larga ega bo’ladi.
| IPO manba etaplar: | Tavsif |
|---|---|
| 1 | Hukumatchiliklar va tartibot |
| 2 | Kompaniya hissasi taklif etilishi |
| 3 | Xisobot va boshqaruv |
IPO jarayonining muhim bir qismi – bu kompaniyada birinchi joynashtirish narxini aniqlash. Bu narx kompaniyadagi qimmatli qog’ozlar soniga va qo’shimcha faktorlarga qarab belgilanadi. Birinchi joynashtirish narxi kompaniyaga moliyaviy rivojlantirishga yordam beradi va investorlarga qiziqishni jalb qilish imkonini beradi.
IPO jarayonida birinchi joynashtirish narxi nisbatan sub’ektiv bo’ladi. Bu nisbatan kompaniyaning rivojlanish darajasi va soliq tizimining holati bilan bog’liq bo’ladi. Investitsion kompaniya IPO dan oldin kompaniyada qimmatli qog’ozlar nomi va narxi haqida xabar beradi va boshqaruvi taklifnomasiga kiritadi.
IPO jarayoniga kirish davrida kompaniyalar odatda IPO ga yatirish xisobida talabga tayanadi, shuning uchun birinchi joynashtirish narxi kompaniya uchun yaroqli va samarali bo’ladi. Shu sababli kompaniya boshqaruvchilari investitsion kompaniyalar orqali birinchi joynashtirish narxining aniqlanishida o’z ishtiroklarini aniqlamaqda va uning samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Pasayish bilan yangi mamlakat kompaniyalarining ulushi 2019-yilda foizga tushishdi
O’zbekistonning 2019-yilda yuzaga kelayotgan iqtisodiy o’zgarishlar va rivojlanish jarayoni hamkorligi bilan, yangi mamlakat kompaniyalari katta qamrovli faoliyat qilishi uchun afzal bir imkoniyat yaratildi. Ishtirok etgan tadbirkorlik sub’ektlari IPO asosida kapital almok uchun xalkaro bozorlarga kirisha oladi.
2019-yilning yakunida O’zbekistonning boshqa mamlakatlardan ajratilgan kompaniyalar tomonidan topshirilgan IPO hajmi 9 foizga tushganligini ma’lum etish mumkin. Bu, O’zbekiston iqtisodiyotining kamaniyidagi rivojlanishning yaxshi namunasi bo’lib, yangi mamlakat kompaniyalarining davlatlararo bozorlarda yurishga keladigan sanoqning ko’payib borishiga olib keldi.
Pasayish bilan O’zbekistonning yirik kapital bozorlariga vujudiyatini oshirish, xalkaro investitsiyalar jalb etish, iqtisodiy markazsifat va progresstiv cit qilish viloyati bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bu qilish, mamlakatning iqtisodiyotining rivojlanishini sifatlab bilib olish va daromadining kengayishiga olib kelishi hamda mamlakatda yangiliklarni rivojlantirishga muhim o’tkazish nazariyasi asosida amalga oshirilmoqda.
Kompaniya aksiyalari foizga nisbatan pasayish
Kompaniya aksiyalarining qimmati qisqartib ketishi, uzluksiz inqirozlar bilan bog’liq bo’lsa, uning foizi nisbatan pasayishning bir belgisidir. 2019-yildan beri Global IPO hajmi eng past darajaga tushgan, shu bilan birga kompaniya aksiyalari ham qisqa vaqt ichida yuqori darajada qimmatga ega bo’lgan. Bu holat, investitsiya qiluvchilar uchun mukammal imkoniyatlar yaratadi va kompaniya aksiyalariga bo’lgan arzlar kengayib ketadi. Lekin 2020-yilning boshidan buyon uzluksiz inqirozlar bilan IPO hajmi kamayib ketgan va kompaniya aksiyalari qimmati ham qisqartib ketgan. Bu esa, kompaniya aksiyalari foizga nisbatan pasayishning qaytarib qaytarilmaydigan belgisi bo’lib, investitsion ehtimollarini doimiy ravishda tikladi va ilgari suratda shu sohada yangiliklar to’pirovchiliklarni kutish mumkin.