O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2016-yil mart oyidagi «Marksizm-leninizm asosida jamoat va davlatni rivojlantirish imperativlari rakursida» deb yuritgan ochiq muloqotda markaziy bosqichma-bosqich siyosatiylar bosqichi turkumida mamlakat madaniyatini, iqtisodiyotini irgasida hamda boshkaruvida boshqa mualliflik siyosati asosida iro etiladigon bosqichma-bosqich yukata’idagi yangiliklarni e’lon qildi.

2016-2020-yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti takroran markaziy bank, hamda qolgan banklarning amaliy faoliyatini yangi, mijozlar kuchini oshirgan tarzda tartibga soladigan qarorlar qabul qildi. Shu jumladan, “jarayonni boshqarishning tizimlashtirilgan xodimlari”ning qabul qilinishi, oliy banklar faoliyatini mustahkamlash va qo‘llab-quvvatlash, xizmat ko‘rсhashlari yo‘nalishi ostida milliy tanqidlar va ulkan gazetalar uchun belgilangan taqdimotlarning shartnomalarda namoyish etilishi, qo‘llanma “Internet-bank” tizimini takomillashtirish, moliyaviy xizmatlarni sifatini oshirish, qarz oluvchi tashkilotlarni to‘lalab ketish jarayonlari etkazib ketilgan.

Bu strik, shakli uchqun qarz oluvchi tashkilotlarning turli shartnomalarining qay darajada qattiqlashishi, bankning moslamasi bo‘lgan har fursat va shartlar kuchayishi, shuningdek, to‘lovlar narhi oshishi mumkin bo‘lganligi kuzatib borilayotgan eseptir. Ayrimi, bugungi kunda pul-kredit siyosati institutlar tomonidan to’simalarga katta talab va taklifning mavjudligi sharoitida ta’sirga ega bo‘lishi mumkin.

Bank sohasida amaliyotni qulaylashtirish

Boshqa mamlakatlarda amaliyotni qulaylashtirishda keyingi bosqichma-bosqich bank sohasidagi reformalar katta ahamiyatga ega bo‘lib, O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda keng ishlar ko‘rsatmoqda. Bu bayonotda, So‘nggi besh yilda O‘zbekistonda pul-kredit siyosatining qanday o‘zgardi va markaziy oliyqtazorlik organlar tomonidan bank sohasidagi amaliyotni qulaylashtirish uchun qanday qadam atilganligi taqqoslanadi.

• Bank sohasidagi amaliyotni qulaylashtirish yo‘llari va usullari yanada rivojlandi.
• Banklar o‘rtasida yuboriladigan mablag‘lar vaqtida va to‘g‘rilik bilan borish va o‘tishni ta’minlashda yuqori samaradorlikka erishdi.
• Mijozlar uchun xizmatlar kengaydi va banklar o‘rtasidagi raqobat yanada oshdi.
• Bir qancha zarur muammo va kutilmagan holatlarni hal etish uchun banklar mijozlarga tez, sodda va qulay xizmat ko’rsatish uchun yangi texnologiyalar va imkoniyatlardan foydalangan.
• Mehnat faoliyatini boshqarish sohasidagi rejalashtirish jarayonlari ham o‘tkazildi. Bu esa banklar bilan mijozlar o‘rtasida barqaror va ijobiy munosabatni ta’minlashda juda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

Shu bilan birga, bank sohasidagi amaliyotni qulaylashtirish bo‘yicha amaliyotlarning mukammal navbatida amalga oshirilishiga harakat qilinib kelmoqda va bu hali ham davom etmoqda. Markaziy oliyqtazorlik organlari va banklar o‘rtasidagi samarador hamkorlik qo‘mitasi bu sohada yanada rivojlanib, O‘zbekiston bank sohasini bozorbosh mamlakatlarga yaqinlashganligini ko‘rsatadi.

Kreditlarni kafolatlash shartnomalari va zararlari

Oliyqtazorlik organlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi pul-kredit sohasidagi siyosati katta o‘zgarishlarga uchradi. Bu o‘zgarishlar natijasida, bank sohalarida kreditlarni kafolatlash shartnomalari o‘zgargan bo‘lib, yangi zararlarni kamaytirishga harakat qilingan.

Kreditlarni kafolatlash shartnomalari, kreditlarni ta’minlash va kelajakdagi zararlarni minimalizatsiya qilishning muhim vositasidir. Shu bilan birga, kreditlarni omonatlash markaziy funksiya bajaradi va kreditlarni oqilona ajratish va tasdiqlashda, kreditlarni kafolatlash shartnomalari va zararlari yaxshi tahlil qilinadi.

Markaziy bank va kommertsbanklar tomonidan kreditlardagi zararlar minimalizatsiya qilish maqsadida bir qancha usullar ishlatiladi. Kreditlarni kafolatlash shartnomalari kredit oluvchilarga va banklarga zararlarni kamaytirishga xizmat qiladi. Shartnoma, qarz oluvchi tomonidan to’lovi ta’minlanishi kerak bo’lgan garovlar (masalan, moliyaning omonat kilishini ta’minlash va boshqalar) keltirilib, shuningdek, kredit oluvchining bankga o‘z bor power-of-attorney’sisini berishi kerak bo‘ladi.

Kreditlarni kafolatlash shartnomalari va zararlari, bank sohalarida hisob-kitobga va to‘lovlarni amalga oshirish uchun qo‘shimcha imtiyozlarni ta’minlaydi. Bu, kredit oluvchi va bank sohasida ishlaydigan tashkilotlar uchun muhim masala hisoblanadi, chunki shartnota orqali qarzni bosish va to’lovlarni amalga oshirishning qulay mehnat va bajarmalarini ta’minlaydi.

Pul-kredit sohasidagi reformalar, kreditlarni muvofiqlashtirish va cheksizlikni ta’minlashni katta hissa qiladi. Oliyqtazorlik organlari va banklar orasidagi hamkorlik shartnomaning yanada osonlashtirilishiga imkon beradi va zararli qarzlarni minimalizatsiya qilishga yordam beradi.

Pul-kredit sifatini nazorat qilish va cheksizlikni ta’minlash sohasidagi reformalar

Markaziy iqtisodiy tizimning samarali rivojlanishi va amaliyotni muvaffaqiyatli rahatlashtirish uchun, pul-kredit sohasidagi tartibsizliklarni bartaraf etish siyosati o’zi ham katta ahamiyatga ega. Bu bosqichma-bosqich o’tkaziladigan reformalar orqali, O’zbekiston bank tizimi kredit sohasidagi cheksizlik va sifatni nazorat qilishga ta’minlashga asoslanadi.

Tashkilotlar orasida yaratilgan kreditlarni sifatini nazorat qilish va cheksizlikni ta’minlash bo’yicha reformalar orqali, kredit institutlari samaradorlikni oshirish, moliyaviy stabilizatsiyani ta’minlash va iqtisodiy boshqaruvning markaziy aspektini ta’minlashga yordam beradi.

Oliyqtazorlik organlari tomonidan amalga oshiriladigan reformalar, kredit imtiyozlari beruvchi tashkilotlarni oʻzlarini jaxon qilish va xalqaro standartlarga muvofiqlikni ta’minlashga majbur qiladi. Bu reformalar orqali kreditlarni sifatini nazorat qilish, maqsadli kreditlar berish va kreditlarni to’liq yopishni ta’minlash hamda moliyaviy cheksizlikni yaratishga erishiladi.

Bu reformalar oʻrtasida yangi boshqaruv tizimining yaratilishi, kredit beruvchi tashkilotlarning maqsadlari hamda resurslarni ko’rsatish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish, kreditlarni ishlab chiqaruvchilar uchun qulaylashtirish, kafolatlarni samarali boshqarish va zimmasizlik tartibini takomillashtirish hamda markaziy banklarning funksiyalarini mustahkamlash imkonini beradi.

Ushbu reformalar markaziy banklar faoliyatini mustahkamlash va mudofaa qilish, cheksizlik va qonun-huquqga rioya etish yuzasidan xalqaro standartlarni amalga oshirish, moliyaviy sistemani iqtisodiy taraqqiyotga qizil tortish, iqtisodiy faoliyatni afruxtasini ta’minlash uchun zarur bo’lgan asosiy asboblar hisoblanadi.

Qanday qilib O‘zbekistonda banklar markaziy siyosati oshdi?

O‘zbekiston hukumati tomonidan amalga oshirilgan politika va reformalar natijasida, O‘zbekiston banklar sohasida markaziy siyosati oshdi. Bu siyosat, pul va kredit sohasida tartibsizliklarni bartaraf etish va kafolatlangan kredtlarni ko‘tarishtirishga yo‘naltirilgan.

O‘zbekiston hukumati va oliyqtazorlik organlari tomonidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar orqali, banklar faoliyati va boshqarish tizimida o‘zgarishlar amalga oshirildi. Bu o’zgarishlar banklarga qarz berish texnikalarini rivojlantirish, kreditlar va kafolatlar sohasida yangiliklar kiritish, shunga qarshi xarajatlarni pasaytirish, markaziy banklar orqali mablag‘larni qarz qilish va shunga o‘zgarishlarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi.

Markaziy siyosat o‘zbek qonunlariga rioya qilish, xususiy tiklanishlar bilan xizmat qilish va kreditlarni oladigan banklarga yordam berish jarayonini kuchaytirishni maqsad qilgan. Bozorda tartibsizliklar va qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan muammolarni bartaraf etish amalga oshirildi.

Bu o‘zgarishlar banklar markaziy siyosatida mustahkamlanish va yanada rivojlanishiga olib keladi. Yangi qonunlar va tartibsizliklarni bartaraf etish usullari borasida banklar jamoalarining faoliyati ham amalga oshirildi. Hukumat, kreditning oluvchilarga yana ham qulaylashtirilishi va cheksizlikni ta’minlash yo‘llari ustiga yondashildi.

Bundan tashqari, qonunlar yolu bilan muammolarni bartaraf etish, banklar orqali qarzlarni berish jarayonini isloh qilish, kafolatlangan kreditlarni oshirish va kafolatlarning davlat tomonidan raqobatga tayyorlash jarayonlarini amalga oshirish uchun zaruratli imkoniyatlar yaratildi.

Shuningdek, bank sohasida tartibsizliklarni bartaraf etish, kreditlarni sifatini nazorat qilish va cheksizlikni ta’minlash siyosati amalga oshirildi. Markaziy banklar berilgan teglar orqali depozitlar muddatli natijasida yig’ilgan mablag‘larni qarzlarga aylantirish jarayonini o‘zgartirdi.

Qo‘shimcha reformalar va yangiliklar bilan birga, kafolatlangan muammolarni bartaraf etishning eng barqaror va samarali usullari amalga oshirildi. Banklar va oliyqtazorlik organlari orasida erkin hamkorlik, moliyaviy o‘trimlarni rag‘batlantirish va mohiyatni oshirish bo‘yicha qo‘llanilgan zaruratiyatli strategiyalar qabul qilindi.

O‘zbekiston pul-kredit siyosatining yangilashishi

Ta’lim va kasb-hunar kollejalari yoki oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarni yetakchi bo‘limlar tomonidan qabul qilishda tabiiy ravishda turli turdagi qarz va kreditlar orqali ishlab chiqariladigan tovar yoki xizmat sotib olish imkoniyatlarini qo‘shishda xorijiy mamlakatlar hamjamiyati bilan taqqoslagich ilmiy amallar qo‘lga kiritgan.

Bundan tashqari, kucha kredit loyihalari, O‘zbekistonning yangi kasb-hunar korxonalari tashkil etishida markaziy ahamiyatga ega bo‘ladi va ularga respublika, viloyat va tuman boshqarmalari taklif etiladi. Oliy ta’lim muassasalari va kollejalardan kelib chiqargan shaxsiy iqtisodi, soha boʻyicha kamida yilga 15 – 20 tagacha muddatli qarzlar orqali xizmat ko‘rsatishga ruxsat etilgan.

Shundan tashqari, difoltor lizing firmalar va inchik bo‘lsin kredit orqali tovar – xizmat sotib olish bir markaziy shakllanishning mohiyati bo‘ldi. Ota-onalar hindlar, janubiy koreyalilar, ormanlar va litvonaliklar tomonidan e’tibor cheklovchan holda Nukus, Urganch, Xiva, Karsi bo‘ylab tashkil qilingan orqali bob kompaniyalari yaratdilar va orqali bir qancha loyihalar amalga oshirildi.

Pul krediti sohasidagi taraqqiyotga asosiy ta’siri, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2001 yilda qabul qilingan taminotning yaratilish va qo‘llanilishi orqali yuzaga keldi. Shuning uchun, davlat ishbilarmonligi bo‘yicha ichki kredit qo‘shinlari bilan tamin shakllanishi markaziy ahamiyatga ega bo‘ldi.

Banklar siyosati. Oliy ta’lim boʻyicha banklar siyosati alohida tahliliklarga ega. Obyektiv asarlari siyosat organlari tomonidan taklif qilingan va siyosatning amaliyotga kiritilgan. Tushunarli holda banklarni ustunlashsi va hisob-kitoblarni rivojlantirish faoliyatining barcha bosqichmalarida kreditni ko‘paytirish nazorati qo‘lda tutilgan.

• Oliyqtazorlik organlari siyosati – Oliyqtazorlik organlari hamda ifodalar bo‘yicha tayinlanish, malakali kadrlar yetishtirish, kreditning ohirgi maqsadida ishlash xususiyatlari, siyosat va vazirlar mahkamasi tomonidan taklif etilgan kafolatlar, rivojlanish kafolatlari, oliyta’lim bilan hamkorlikni yo‘qotish, halkaro moliya tashkilotlari bilan tashkilotlashishni taʼminlash, bankning nazorati, yerli va chet el banklarida hamkorlikni rivojlantirishsi, kreditning qo‘shimcha nazorati bekor qilinganlar apa yaqin muammolarni boshqarish, pul-kredit faoliyatini rivojlantirish va shuningdek, sifatni nazorat qilish, individual nodavlat korxonalari bilan hamkorlik, investitsiyaga hayajonga mo‘ljallanganlar orasida alohida zo‘rlab olish lozim.

Shunday qilib, Oʻzbekiston mustaqil harakatlanishning oʻzining tushunchar va integratsiya qilingan bank tizimining barqarorlikka erishilishini taʼminlash kerak. Markaziy bank tomonidan halkaro kredit tashkilotlarining kreditlarni singari kreditlarni kafolatlashda ijtimoiy tijoratdagi faoliyatni rivojlantirish, xorijiy mamlakatlar tomonidan kafolatlangan kreditlarni olish, shunga qaraganda moliya isloh qilish ishlarini yuritish kerak. Bank faoliyatida kichik va oʻrta tadbirkor xujalik va tadbirkor jamoalardagi oʻz ichki tizimlarni rivojlantirish lozim.

Tasdiqlangan loyihalarni ijro qilish, lizing kompaniyalarining kredit muddatlarini uzaytirish orqali faksirovkaga tabii loyihalarni amalga oshirish tasdiqlanadi. Banklar siyosati alohida tahliliklarga ega. Sifatli kreditlarni turli tizim va qoidalarni xavfsizlik va cheksizlik muhofazasi ta’minlashga doir yangiliklar loyihalarni amalga oshirish, mazkur sohada rivojlantirish xarija lizinging bajarish ko‘nikmalarini amalga oshirish lozim.

• Hisob-kitobning barcha bosqichlarida kreditni koʻpaytirish nazorati qoʻlda tutiladi – Davlatda tovar-tizimiga unumli kreditli izlanuvchanlik (markaziy deviz krediti, daromadi bilan hisoblangan tarmoqlar) kreditli izlanuvchanlikda ravishda yuzaga kelgan koldiqdan ajratish hisob-kitoblarni takomillashtirish lozim.
• Bankning nazorati – Biznes faoliyatini samarali va tashkilotlangan bank tizimini paydo qilish, kafolat gapsizligini yasash va kreditning asosiy asarlariga amaliy ishonch to‘laydi. Banklarning nazorati – kreditning sifatini nazorat qilish, kreditning to‘g‘ri amalga oshirilishi uchun moliya himoyasini kafolatlash, kreditlarni sifatini nazorat qilish, taraqqiylantirmoqda bo‘lgan banklardagi tashkiliy va moliyaviy javobgarchiliklarni takomillashtirish, depozitlarni koʻpaytirish; kreditlarni amaliy xorijiy soliq siyosati bo‘yicha amaliyoti samarali tashkil etadi.

Markaziy banklar kreditlarini oʻzlashtirish, kreditning asosiy asarlarini ajratish, bundan tashqari kreditlarni xalqaro tashkilotlar bilan amalga oshirish va kafolatlashni ishlab chiqish, hisobotlar faksirovkaga va dolzarkorlik bo‘yicha majburiy hisobotlar, jonsizlikni vaqotlangan balanslov

Kreditlarni sifatini ta’minlash sohasidagi reformalar

So‘nggi besh yilda O‘zbekistonda pul-kredit siyosati qanday o‘zgardi. Oliyqtazorlik organlar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tkaziladigan reformalar yordamida bank sohasidagi amaliyotni qulaylashtirishga erishildi.

Oliyqtazorlik organlarining kreditlarni kafolatlash shartnomalari va zararlari, kreditlarni sifatini nazorat qilish va cheksizlikni ta’minlash sohasidagi reformalar kredit sohasidagi tartibsizliklarni bartaraf etishga yordam berdi.

Qarzlar bo‘yicha texnik kreditlashning rivojlanishi vasitasida o‘zbek banklarining foydalanuvchilariga kredit berish shartlari aniqligini oshirdi va kafolatlangan kreditlar berishning birinchi bosqichmasidagi tartibini o‘z ichiga olgan.